ΑΣΘΜΑ ΚΑΙ ΠΡΩΤΑΘΛΗΤΙΣΜΟΣ - ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΑΘΛΗΤΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΠΟΝΗΤΕΣ - ΑΠΟ ΤΗ ΔΙΑΓΝΩΣΗ ΩΣ ΤΗΝ ΑΠΟΔΟΣΗ

Το άσθμα επηρεάζει σημαντικό αριθμό ανθρώπων, συμπεριλαμβανομένων πολλών αθλητών υψηλού επιπέδου. Αν και στο παρελθόν θεωρούνταν εμπόδιο για μια αθλητική καριέρα, σήμερα γνωρίζουμε ότι, με την κατάλληλη φροντίδα και ιατρική παρακολούθηση, οι αθλητές μπορούν να πετυχαίνουν εξαιρετικές επιδόσεις. Το παρόν άρθρο συνδυάζει επιστημονικά δεδομένα και προσωπική εμπειρία για να βοηθήσει προπονητές και αθλητές να διαχειριστούν αποτελεσματικά το αθλητικό άσθμα.

1. Ορισμός

Άσθμα ορίζεται ως μια χρόνια φλεγμονώδης πάθηση των αεραγωγών, η οποία χαρακτηρίζεται από επαναλαμβανόμενα συμπτώματα, μεταβαλλόμενη στένωση των αεραγωγών και επεισόδια βρογχόσπασμου. Πρόκειται δηλαδή για μια χρόνια νόσο που εκδηλώνεται με επαναλαμβανόμενη απόφραξη των αεραγωγών και επεισόδια βρογχικής υπεραντιδραστικότητας, στα οποία εμπλέκονται διαφορετικοί τύποι κυττάρων του αναπνευστικού συστήματος.

Στους αθλητές υψηλών επιδόσεων, ο βρογχόσπασμος κατά την άσκηση επηρεάζει άμεσα τις αθλητικές επιδόσεις και, όταν συνυπάρχει με ανεπαρκώς ελεγχόμενο βρογχικό άσθμα, επιβαρύνει και τη συνολική ποιότητα ζωής. Επιπλέον, υπάρχουν ισχυρές ενδείξεις ότι η μακροχρόνια και υψηλής έντασης προπόνηση σε αθλήματα αντοχής μπορεί όχι μόνο να πυροδοτεί βρογχόσπασμο, αλλά και να συμβάλλει στην εμφάνιση μόνιμης βρογχικής υπεραντιδραστικότητας και άσθματος με αναδιαμόρφωση (remodeling) των αεραγωγών (Η διάγνωση βρογχικού άσθματος σε αθλητές υψηλών επιδόσεων, Μυριανθεύς, Μπαλτόπουλος, 2010).

Για τον αθλούμενο, αυτό μεταφράζεται σε μειωμένη παροχή οξυγόνου κατά τη διάρκεια της προσπάθειας. Δεδομένου ότι μία από τις πιο κρίσιμες παραμέτρους της αθλητικής απόδοσης είναι η μεγιστοποίηση της πρόσληψης και αξιοποίησης οξυγόνου (VO₂max), το άσθμα μπορεί να λειτουργήσει περιοριστικά. Όσο πιο έντονη είναι η φλεγμονή στους αεραγωγούς, τόσο δυσκολότερη γίνεται η μεταφορά οξυγόνου στους μυς και, κατά συνέπεια, η υποστήριξη της αθλητικής προσπάθειας.

2. Συμπτώματα

Για έναν προπονητή ή αθλητή που δεν έχει έρθει ξανά αντιμέτωπος με το άσθμα, υπάρχουν κάποια βασικά συμπτώματα που θα πρέπει να προκαλέσουν ανησυχία:

• σφίξιμο στο θώρακα,
• δύσπνοια,
• ανεξήγητη κόπωση, ιδιαίτερα σε περιβάλλον με αλλεργιογόνους παράγοντες,
• συριγμός,
• βήχας

Η εμφάνιση αυτών των συμπτωμάτων υποδηλώνει πιθανώς μια ήπια μορφή άσθματος και απαιτεί άμεση αξιολόγηση από εξειδικευμένο ιατρό με εμπειρία σε αθλητές, κατά προτίμηση πνευμονολόγο. 

3. Είδη και αίτια

Το άσθμα διακρίνεται γενικά σε τέσσερεις κατηγορίες:

• διαλείπον άσθμα,
• ελαφρό μόνιμο άσθμα,
• μέτριο μόνιμο άσθμα και
• σοβαρό μόνιμο άσθμα.

Οι κατηγορίες αυτές είναι αδρές και βασίζονται στα συμπτώματα του πάσχοντος. Το διαλείπον προκαλεί τα λιγότερα συμπτώματα, ενώ αυτά αυξάνουν σε συχνότητα ή ένταση όσο μετακινούμαστε προς την κατηγορία του σοβαρού μόνιμου άσθματος.

Υπάρχουν επίσης ορισμένες ειδικές μορφές άσθματος όπως το εξωγενές ή αλλεργικό άσθμα και το ενδογενές ή μη αλλεργικό άσθμα. Άλλες μορφές άσθματος είναι το «άσθμα μετά από άσκηση» (Exercise-Induced Asthma - ΕΙΑ), ο «βρογχόσπασμος μετά από άσκηση» (Exercise-Induced Bronchospasm – EIB), το επαγγελματικό άσθμα και το νυκτερινό άσθμα(Διδακτορική διατριβή, Αμανατίδου Θεοδώρα-Βαρβάρα, Η επίδραση της άσκησης σε εφήβους αθλητές με άσθμα, Θεσσαλονίκη, 2022).

Οι σημαντικότεροι παράγοντες που συσχετίζονται με την εκδήλωση του βρογχικού άσθματος μπορούν να κατηγοριοποιηθούν σε:

1. γενετικούς παράγοντες: φύλο, ηλικία, ατοπία, γενετική προδιάθεση,
2. περιβαλλοντικούς παράγοντες: λοιμώξεις, ρύπανση, διατροφή, κάπνισμα, κλπ
3. κοινωνικοοικονομικούς παράγοντες: οικονομική κατάσταση, , κατάσταση οικογένειας, άγχος, ατομικές συνήθειες κλπ
4. ασκησιογενής: υπερβολική άσκηση, προπονητική ένταση και ακατάλληλες ασκήσεις, ειδικά για την περίπτωση του προκαλούμενου από άσκηση άσθματος κλπ

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο επιπολασμός και η βαρύτητα του άσθματος καθορίζονται από ένα πολυπαραγοντικό υπόβαθρο. Αν και ορισμένοι παράγοντες, όπως η έκθεση σε αλλεργιογόνα, θεωρούνται σχεδόν βέβαιες αιτίες ανάπτυξής του, τις τελευταίες τέσσερις έως πέντε δεκαετίες η βιβλιογραφία έχει αναδείξει πλήθος επιπρόσθετων παραγόντων.

Ως εκ τούτου το άσθμα παρουσιάζει ισχυρή γενετική προδιάθεση, ωστόσο σημαντικό ρόλο διαδραματίζουν και περιβαλλοντικοί και επίκτητοι παράγοντες. Ανάμεσά τους περιλαμβάνονται ο τρόπος ζωής, οι λοιμώξεις του αναπνευστικού, η χρήση ορισμένων φαρμάκων, η έκθεση σε περιβαλλοντικούς ρύπους, αλλά και η έντονη άσκηση, που μπορεί να λειτουργήσει ως εκλυτικός παράγοντας.

Τα αίτια κατά την άσκηση

Η έντονη σωματική δραστηριότητα και η άθληση μπορούν να λειτουργήσουν ως παράγοντας εμφάνισης επεισοδίων άσθματος. Σε αντίθεση με άλλα ερεθίσματα, όπως οι ιογενείς λοιμώξεις ή τα αλλεργιογόνα, η άσκηση δεν προκαλεί μόνιμες αλλοιώσεις στους αεραγωγούς ούτε αυξάνει μόνιμα την ευαισθησία τους (Αμανατίδου, ο.π., σελ. 18).

Ο βασικός μηχανισμός που οδηγεί σε βρογχόσπασμο κατά την άσκηση είναι ο υπεραερισμός, δηλαδή η πολύ γρήγορη και βαθιά αναπνοή σε συνθήκες υψηλής έντασης. Σε αυτήν την περίπτωση, ο εισπνεόμενος αέρας δεν προλαβαίνει να θερμανθεί και να υγρανθεί επαρκώς, με αποτέλεσμα να χάνεται νερό από τους αεραγωγούς και να δημιουργείται στην επιφάνειά τους ένα υπερωσμωτικό περιβάλλον. Αυτό ενεργοποιεί κύτταρα του αναπνευστικού συστήματος (επιθηλιακά και σιτευτικά), τα οποία απελευθερώνουν ουσίες που προκαλούν στένωση των βρόγχων, αυξημένη παραγωγή βλέννας και μεγαλύτερη διαπερατότητα των αγγείων.

Επιπλέον, η απώλεια θερμότητας μέσω της αναπνοής κατά την άσκηση, ακολουθούμενη από την επαναθέρμανση των αεραγωγών, μπορεί επίσης να ενισχύσει την εμφάνιση βρογχόσπασμου. Τα συμπτώματα εμφανίζονται συνήθως 10–20 λεπτά μετά την έναρξη παρατεταμένης άσκησης (διάρκειας άνω των 30 λεπτών) ή περίπου 10 λεπτά μετά τη διακοπή μιας σύντομης αλλά έντονης προσπάθειας.

Τέλος κατά την κρίση άσθματος, οι αεραγωγοί φράζουν και παγιδεύεται αέρας στους πνεύμονες, μειώνοντας την εκπνευστική ροή. Ο ασθενής αναπνέει πιο γρήγορα, ενώ το διάφραγμα και οι μεσοπλεύριοι μύες πρέπει να δουλέψουν περισσότερο και να καταναλώσουν περισσότερη ενέργεια για να κρατηθεί η αναπνοή. Σε σοβαρές περιπτώσεις, οι μύες κουράζονται, η αναπνοή γίνεται λιγότερο αποτελεσματική και η κατάσταση μπορεί να γίνει επικίνδυνη για τη ζωή.

4. Ιατρική Αντιμετώπιση

Η διαχείριση του άσθματος σε αθλητές υψηλού επιπέδου απαιτεί εξειδικευμένη προσέγγιση και στενή συνεργασία με ιατρούς που διαθέτουν εμπειρία στον χώρο του αθλητισμού. Σύμφωνα με τις κατευθύνσεις της Πασκάλ Κιπέλεν, υπεύθυνης του τομέα άσθματος στην Παγκόσμια Ομοσπονδία Στίβου, η διαδικασία εύρεσης της κατάλληλης θεραπείας βασίζεται σε τρεις κύριους άξονες:

1. Εντοπισμός της αιτίας που προκαλεί το πρόβλημα (π.χ. γενετική προδιάθεση, αλλεργικό άσθμα).

2. Καταγραφή των παραγόντων που επιδεινώνουν τα συμπτώματα (π.χ. αλλεργιογόνα, περιβαλλοντικοί στρεσογόνοι παράγοντες, έντονη άσκηση σε ακραίες συνθήκες).

3. Αξιολόγηση της βαρύτητας του προβλήματος, ώστε να καθοριστεί η κατάλληλη δοσολογία φαρμακευτικής αγωγής (National Athletic Trainers’ AssociationPosition Statement: Management of Asthma in Athletes. Michael G. Miller*; John M. Weiler†; Robert Baker‡; James Collins§;Gilbert D’Alonzo, page 226)

Η ολοκληρωμένη διάγνωση προϋποθέτει τη συνεργασία πνευμονολόγου και αλλεργιολόγου, καθώς και τη διενέργεια εξειδικευμένων εξετάσεων. Ιδιαίτερη σημασία έχει η εργοσπειρομέτρηση, η οποία αξιολογεί την αναπνευστική λειτουργία σε συνθήκες μέγιστης προσπάθειας με εργόμετρο και ειδικό εξοπλισμό παρακολούθησης αερισμού και οξυγόνωσης.

Η εξατομίκευση της θεραπείας («καλιμπράρισμα») απαιτεί χρονικό διάστημα αρκετών μηνών, με παράλληλη τακτική παρακολούθηση του καρδιολογικού και ενδοκρινολογικού συστήματος, ώστε να διασφαλιστεί η απουσία παρενεργειών από τη φαρμακευτική αγωγή. Αφού καθοριστεί η αποτελεσματική δοσολογία, δοκιμάζεται συνήθως μία ελεγχόμενη μείωση της, ώστε να επιβεβαιωθεί η βέλτιστη ισορροπία.

Η ενδεδειγμένη θεραπευτική αγωγή περιλαμβάνει συνδυασμό βρογχοδιασταλτικών και κορτικοστεροειδών, με ταυτόχρονη χρήση ρινικού σκευάσματος, το οποίο αποτελεί την πρώτη γραμμή άμυνας, βελτιώνοντας σημαντικά την αναπνευστική λειτουργία και περιορίζοντας τον αντίκτυπο του άσθματος στη μέγιστη πρόσληψη οξυγόνου.

5. Αθλητική αντιμετώπιση

Όπως έχει ήδη γίνει κατανοητό, το άσθμα αποτελεί μια χρόνια πάθηση την οποία ο αθλητής «κουβαλά» εφ’ όρου ζωής. Η ένταση, το εύρος και η ποικιλία των συμπτωμάτων διαφέρουν τόσο ανάλογα με τον τύπο του άσθματος, όσο και με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του οργανισμού. Επιπλέον, κάθε οργανισμός ανταποκρίνεται διαφορετικά στη θεραπεία, γεγονός που εξηγεί γιατί υπάρχει σήμερα μια μεγάλη γκάμα διαθέσιμων φαρμακευτικών ουσιών, οι οποίες επιλέγονται με βάση την εξατομικευμένη ανάγκη του κάθε αθλητή. Είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι ο αθλητής δεν έχει τις ίδιες ανάγκες και απαιτήσεις με έναν απλό ασκούμενο.

Παράλληλα, υπάρχουν ορισμένες θεμελιώδεις καθημερινές αρχές που πρέπει να τηρούνται σχεδόν απαρέγκλιτα στην περίπτωση αθλητών με άσθμα:

• Αποφυγή αλλεργιογόνων παραγόντων που επιδεινώνουν τα συμπτώματα
• Περιορισμός προπόνησης σε χαμηλές θερμοκρασίες· ειδικά κάτω από τους 12°C, η απόδοση μειώνεται δραματικά και η προπόνηση πρέπει να αποφεύγεται.
• Ελαχιστοποίηση της έκθεσης σε περιβαλλοντικούς ερεθιστικούς παράγοντες όπως σκόνη ή καπνός.
• Αποφυγή υψηλής υγρασίας, καθώς επηρεάζει αρνητικά την απόδοση.
• Αντιμετώπιση της αυξημένης κόπωσης, η οποία εμφανίζεται συχνότερα σε σχέση με τους υπόλοιπους αθλητές.
• Ανάπαυση σε περιόδους ασθένειας, αφού ακόμη και απλές ιώσεις επηρεάζουν έντονα τον οργανισμό
• Αποφυγή ξηρού αέρα
• αποφυγή κομμένου γρασιδιού

6. Το πρωινό πρόβλημα

Το άσθμα και τα συμπτώματά του εμφανίζουν τη μεγαλύτερη ένταση κατά τις νυχτερινές ώρες. Αυτό έχει ως συνέπεια οι αθλητές, ιδιαίτερα τις πρώτες ώρες μετά το ξύπνημα, να παρουσιάζουν τα χαμηλότερα επίπεδα αερισμού και οξυγόνωσης. Στην περίπτωση της αθλήτριάς μας, όλες οι μετρήσεις μέσω ροομέτρου επιβεβαίωναν σταθερά αυτή την πτώση, γεγονός που επηρέαζε άμεσα τόσο την ποιότητα της προπόνησης όσο και την αγωνιστική της επίδοση.

Η αντιμετώπιση, όπως είναι φυσικό, πρέπει να είναι εξατομικευμένη και να γίνεται πάντα σε συνεργασία με τον θεράποντα ιατρό. Ωστόσο, υπάρχουν ορισμένες γενικές κατευθύνσεις που μπορούν να βελτιώσουν την απόδοση:

• Πρωινό ξύπνημα 3–4 ώρες πριν την προπόνηση ή τον αγώνα, ώστε ο οργανισμός να προλάβει να «ανοίξει» αναπνευστικά.

• Μικρό αερόβιο προ-ζέσταμα σχεδόν αμέσως μετά το ξύπνημα, για καλύτερη προετοιμασία του σώματος.

• Αναπνευστικές ασκήσεις τόσο το πρωί όσο και πριν την επίσημη προθέρμανση.

• Εκτεταμένο ζέσταμα με άνετα διαλείμματα ανάμεσα στις φάσεις, ώστε να αποφευχθεί απότομη επιβάρυνση.

• Σε ειδικές περιπτώσεις, προληπτική χορήγηση αντισταμινικών από το προηγούμενο βράδυ, πάντα με ιατρική καθοδήγηση. Στην περίπτωσή μας, το ρινικό σκεύασμα που χρησιμοποιήθηκε είχε και αντισταμινική δράση.

  
  

7. ΕΟΚΑΝ - Κανονισμοί αντί ντόπινγκ - WADA

Στο σημείο αυτό θα κάνουμε μια ιδιαίτερη αναφορά στον ΕΟΚΑΝ δηλαδή τον ελληνικό οργανισμό καταπολέμησης του Ντόπινγκ. Τα φάρμακα που λαμβάνουν οι αθλητές με άσθμα έχουν ένα αποτύπωμα τόσο στα ούρα όσο και στο αίμα. Αν χρησιμοποιηθούν από αθλητές οι οποίοι δε μπορούν να αποδείξουν την ανάγκη για χρήση τότε ο αθλητής πιάνεται ντοπαρισμένος όπως λέμε. 

Γι αυτό το λόγο το αθλητής που λόγω άσθματος κάνει χρήση αυτών των ουσιών οφείλει άμεσα να επικοινωνήσει με τον ΕΟΚΑΝ ώστε να παρέχει στον οργανισμό όλα τα δικαιολογητικά χρήσης των σκευασμάτων, τόσο ως προς τη χρήση όσο και ως προς ποσότητα. Έτσι και μόνο έτσι μπορεί να αγωνίζεται νόμιμα.

8. Ψυχολογική αντιμετώπιση του αθλητή

Η ψυχολογική διαχείριση ενός αθλητή με άσθμα αποτελεί ίσως την πιο κρίσιμη και δύσκολη αποστολή για έναν προπονητή. Στα αρχικά στάδια, πριν ακόμη διαγνωστεί η πάθηση, ο αθλητής βιώνει μια ιδιαίτερα απογοητευτική περίοδο: η απόδοση του μειώνεται αισθητά, η κόπωση εμφανίζεται γρηγορότερα και η δύσπνοια συνοδεύεται από σφίξιμο στο στήθος. Ο ίδιος κατανοεί ότι κάτι δεν πάει καλά και συχνά αγχώνεται, βλέποντας πως το σώμα του δεν ανταποκρίνεται πλέον στα προπονητικά ερεθίσματα.

Μετά τη διάγνωση, το στρες και ο φόβος όχι μόνο δεν μειώνονται αλλά συχνά εντείνονται. Σε αυτό το στάδιο, ο προπονητής καλείται να παίξει διπλό ρόλο:

• Να λειτουργήσει καθησυχαστικά, περιορίζοντας τον πανικό και την ανασφάλεια.

• Να είναι ειλικρινής, προετοιμάζοντας τον αθλητή για μια περίοδο προσαρμογής στα νέα δεδομένα, χωρίς όμως να υπονομεύσει την πίστη του στην επιστροφή.

Ακόμη και με τη βέλτιστη φαρμακευτική αγωγή, ο αθλητής πρέπει να γνωρίζει ότι θα υπάρξουν δύσκολες μέρες στην προπόνηση, αλλά και αγώνες στους οποίους, λόγω συνθηκών (κρύο, υγρασία, αλλεργιογόνα), η επίδοση δε θα είναι ανάλογη των δυνατοτήτων του. Η ψυχολογική προετοιμασία για αυτές τις στιγμές είναι καθοριστική.

Δύο κομβικές στιγμές για ψυχολογική υποστήριξη

Κατά τη διάρκεια κρίσης άσθματος

Μια κρίση άσθματος είναι μια εξαιρετικά τραυματική εμπειρία: ο αθλητής αισθάνεται ότι δεν μπορεί να αναπνεύσει, βιώνοντας φόβο και σωματικό πόνο. Εκεί ο προπονητής πρέπει να σταθεί δίπλα του, να τον στηρίξει και να τον διαβεβαιώσει ότι με την κατάλληλη ιατρική αγωγή το φαινόμενο μπορεί να ελεγχθεί και να μην επαναληφθεί. Παράλληλα, οφείλει να βοηθήσει στην αναγνώριση και αποφυγή παραγόντων που μπορεί να προκαλέσουν νέα κρίση.

Στην αναδόμηση της αυτοπεποίθησης

Μετά τη διάγνωση και την αρχική περίοδο προσαρμογής, ο αθλητής χρειάζεται χρόνο και καθοδήγηση για να ξαναχτίσει τη φόρμα του και το αγωνιστικό του προφίλ. Σε αυτό το στάδιο, η ενίσχυση της αυτοπεποίθησης είναι θεμελιώδης. Με υπομονή, σταδιακή αύξηση της έντασης και θετική ανατροφοδότηση, ο προπονητής μπορεί να βοηθήσει τον αθλητή να ξαναβρεί την πίστη στον εαυτό του. Η συνεργασία με ειδικούς ψυχικής υγείας ή αθλητικούς ψυχολόγους μπορεί να επιταχύνει σημαντικά τη διαδικασία και να εξασφαλίσει πιο σταθερά μακροπρόθεσμα αποτελέσματα.

Η διαχείριση του άσθματος δεν είναι μόνο ιατρική υπόθεση. Είναι ταυτόχρονα μια ψυχολογική πρόκληση που επηρεάζει βαθιά την αθλητική ταυτότητα, την αυτοπεποίθηση και τη μαχητικότητα του αθλητή. Ο προπονητής έχει καθοριστικό ρόλο: να στηρίξει, να καθησυχάσει, να οργανώσει και να εμπνεύσει τον αθλητή να δει πέρα από το πρόβλημα και να συνεχίσει να κυνηγά τους στόχους του.

Επίλογος συγγραφέα

Το άσθμα και ο βρογχόσπασμος κατά την άσκηση αποτελούν σημαντικές προκλήσεις, αλλά δεν είναι ανυπέρβλητα εμπόδια για τον αθλητή. Με έγκαιρη διάγνωση, σωστή φαρμακευτική αγωγή, εξατομικευμένο προπονητικό σχεδιασμό και συνεχή συνεργασία με ιατρούς και προπονητές, ο αθλητής μπορεί όχι μόνο να ελέγξει τα συμπτώματα, αλλά και να φτάσει σε υψηλά επίπεδα απόδοσης.

Η κατανόηση των μηχανισμών της νόσου, η προσοχή στις λεπτομέρειες της προπόνησης και η ψυχολογική υποστήριξη δημιουργούν το πλαίσιο όπου το άσθμα δεν ορίζει τα όρια, αλλά ο αθλητής παραμένει αυτός που καθορίζει την πορεία του.

Ευχαριστούμε για την ανάγνωση!